Blog Greece in Greek language

FOSTREN Country blogs ‒ Greece by Bora C., Douzenis A., Ioannou C., Stylianidis S.

Τι είναι η χρήση μέτρων εξαναγκασμού και γιατί το έργο FOSTREN θέλει να τη μειώσει;

Η χρήση μέτρων εξαναγκασμού συμβαίνει όταν ένα άτομο που λαμβάνει φροντίδα ψυχικής υγείας (ασθενής ή χρήστης υπηρεσιών) υποχρεώνεται μέσω σωματικής βίας ή απειλής να δεχτεί φροντίδα ή θεραπεία παρά τη θέλησή του. Ο εξαναγκασμός στον τομέα της ψυχικής υγείας μπορεί να πάρει πολλές μορφές, εκδηλούμενος τόσο σε κοινοτικό όσο και σε νοσοκομειακό περιβάλλον. Περιλαμβάνει όχι μόνο νομικά θεσμοθετημένες πρακτικές αλλά και άτυπες στρατηγικές, που υιοθετούνται από τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, την οικογένεια και τους φίλους σε καταστάσεις κρίσης, με απώτερο στόχο τη διαχείριση της βίαιης συμπεριφοράς, του αυτοτραυματισμού, των αποπειρών αυτοκτονίας, φυγής ή και μη συμμόρφωσης με τη φαρμακευτική αγωγή. Η χρήση καταναγκαστικών μέτρων ποικίλλει ευρέως στην Ευρώπη. Πολλές χώρες κάνουν εκτεταμένη χρήση της δέσμευσης εξωτερικών (του νοσοκομείου) ασθενών, της υποχρέωσης στη φαρμακευτική αγωγή και της επιλογής της υποχρεωτικής, ακούσιας εισαγωγής των ασθενών της κοινότητας για την καταναγκαστική διαχείρισή τους. Τα απροκάλυπτα καταναγκαστικά μέτρα χρησιμοποιούνται κατά κόρον μέσα στα νοσοκομεία, αποτελώντας μια μορφή σωματικής βίας, και περιλαμβάνουν την αναγκαστική χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής, τον μηχανικό περιορισμό και/ή την απομόνωση σε κλειδωμένο δωμάτιο.

Για πολλούς λόγους η ανάγκη για προσπάθειες μείωσης των καταναγκαστικών πρακτικών και μέτρων είναι επιτακτική. Το Συμβούλιο της Ευρώπης υιοθέτησε ομόφωνα, πρόσφατα (Ιούνιος 2019), την απόφαση να «αρχίσει άμεσα η μετάβαση στην κατάργηση των καταναγκαστικών πρακτικών στους χώρους ψυχικής υγείας». Ο εξαναγκασμός πληροί συνήθως τα κριτήρια της απάνθρωπης και ταπεινωτικής μεταχείρισης, που αντιβαίνει στην ευρωπαϊκή σύμβαση για την πρόληψη τέτοιων πράξεων (Sheridan Rains, 2019). Το άρθρο 15 της Σύμβασης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία επικυρώνει το ανθρώπινο δικαίωμα της ελευθερίας από βασανιστήρια ή σκληρή, απάνθρωπη ή ταπεινωτική μεταχείριση ή τιμωρία. Όσον αφορά τους στόχους διεθνούς πολιτικής, ο καταναγκασμός αντιβαίνει κατ’ αρχάς στους Στόχους του Ευρωπαϊκού Σχεδίου Δράσης για την Ψυχική Υγεία 2013-2020 (Finnish Institute for Health and Welfare, 2021), που προβλέπει, στον Στόχο 2, ότι οι άνθρωποι με προβλήματα ψυχικής υγείας που λαμβάνουν υπηρεσίες «είναι πολίτες των οποίων τα ανθρώπινα δικαιώματα (πρέπει να) προάγονται και να χαίρουν πλήρους εκτίμησης και σεβασμού», και, στον Στόχο 4, ότι «δικαιούνται ασφαλή και αποτελεσματική θεραπεία, εφαρμοσμένη με σεβασμό». Σε κοινωνικό επίπεδο, τα καταναγκαστικά μέτρα είναι δαπανηρά, από οικονομικής άποψης, για τις υπηρεσίες υγείας και την ευρύτερη κοινωνία. Σε ατομικό επίπεδο, τα καταναγκαστικά μέτρα είναι επικίνδυνα και μπορούν να βλάψουν σοβαρά τη θεραπευτική σχέση μεταξύ του προσωπικού και των ασθενών.

 

Ποια είναι η στάση της χώρας σας για τη μείωση της χρήσης καταναγκαστικών μέτρων;

Ακολουθώντας το παράδειγμα άλλων ευρωπαϊκών χωρών, και η Ελλάδα προσπαθεί να μειώσει τη χρήση καταναγκαστικών μέτρων στον τομέα της ψυχικής υγείας / στο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης. Το γεγονός αυτό εγείρει ύψιστη ανησυχία, καθώς η ψυχιατρική μεταρρύθμιση της χώρας παραμένει ημιτελής (Douzenis et al., 2014).

Στην Ελλάδα, η απόφαση για την ακούσια νοσηλεία ενός ασθενούς ρυθμίζεται από τον ν. 2071/1992, άρθρο 96, τμήμα 5, νομοθεσία που συμφωνεί με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Περιλαμβάνει δύο διαφορετικές διαδρομές αναφορικά με τις ακούσιες εισαγωγές: την «κανονική» και την «έκτακτη». Η πρώτη χρησιμοποιείται σπάνια και απαιτεί δύο ξεχωριστές ψυχιατρικές αξιολογήσεις, από «εγκεκριμένους» ψυχιάτρους, που πρέπει να ολοκληρωθούν πριν από την εισαγωγή (Douzenis et al., 2012). Ειδικότερα, στην κλινική πρακτική οι διαδρομές που παρατηρούνται όσον αφορά την ακούσια νοσηλεία είναι οι εξής: i) κανονική με άμεση εντολή για νοσηλεία, όπου απαιτούνται δύο ψυχιατρικές αξιολογήσεις πριν από την εισαγωγή, τις οποίες ο αιτούμενος υποβάλλει στον εισαγγελέα και ο τελευταίος εκδίδει εντολή προς την αστυνομία για να αναζητήσει και να μεταφέρει τον πάσχοντα σε αρμόδια ψυχιατρική κλινική, ii) κανονική με γραπτή εντολή για εξέταση, όπου, σε περίπτωση αδυναμίας υποβολής των απαραίτητων ψυχιατρικών αξιολογήσεων, ο αιτούμενος ενημερώνει την αστυνομία με γραπτή κατάθεσή του, η οποία υποβάλλεται με το προανακριτικό υλικό στον εισαγγελέα. Κατόπιν ο εισαγγελέας εκδίδει εγγράφως εντολή προς την αστυνομία, η οποία καλείται εντός τριών ημερών να αναζητήσει και να μεταφέρει το άτομο σε εφημερεύουσα ψυχιατρική κλινική προς ακούσια ψυχιατρική εξέταση, κατά την οποία καθορίζεται η αναγκαιότητα για νοσηλεία. Σε αυτή την περίπτωση η αστυνομία συνοδεύει τον πάσχοντα και τον παραδίδει στους εφημερεύοντες ψυχιάτρους της δημόσιας ψυχιατρικής κλινικής/νοσοκομείου. Η τρίτη οδός (iii) είναι με έκτακτη προφορική εντολή για ακούσια εξέταση: Σε εξαιρετικά έκτακτες περιπτώσεις και κατ’ εξαίρεση ο εισαγγελέας μπορεί να λάβει ενημέρωση από την αστυνομία βάσει καταθέσεων που έχει συλλέξει από συγγενείς. Έπειτα δίνεται άμεση προφορική εντολή (με αποφυγή της γραφειοκρατικής διαδικασίας) για τη μεταφορά του πάσχοντος σε εφημερεύουσα ψυχιατρική κλινική/νοσοκομείο για αξιολόγηση και διερεύνηση της ανάγκης για νοσηλεία. Τέλος (iv), σε περιστατικά όπου δεν υπάρχουν συγγενείς, η διαδικασία κινείται ex officio, όπου και πάλι διατάσσεται η αστυνομία από τον εισαγγελέα να εντοπίσει και να μεταφέρει τον πάσχοντα σε εφημερεύουσα ψυχιατρική μονάδα για εξέταση. Η διαδικασία ex officio ενεργοποιείται συνήθως από την ίδια την αστυνομία, το ΕΚΚΑ (Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης) αλλά και τρίτους. Έπειτα, αφού ενημερωθεί ο εισαγγελέας, διατάσσει την αστυνομία για την εκτέλεση του προπαρασκευαστικού μέρους της διαδικασίας. Η διαταγή μπορεί να δοθεί εγγράφως ή και προφορικώς για εξαίρετες περιπτώσεις. Είναι, ακόμη, σημαντικό να σημειωθεί ότι η παραπάνω διαδικασία μπορεί να οδηγήσει σε περαιτέρω τραυματισμό και στιγματισμό, λόγω της αντιμετώπισης των ατόμων που πάσχουν από κάποια ψυχική νόσο ως εγκληματιών από τους αστυνομικούς, για την οποία ευθύνεται η έλλειψη κατάλληλης κατάρτισης (Chatzisimeonidis et al., 2021). Επίσης, η μέγιστη διάρκεια της ακούσιας νοσηλείας ανέρχεται στους έξι μήνες. Πιο συγκεκριμένα, ο εισαγγελέας ζητά ιατρικές εκθέσεις, μία τον 3ο και μία τον 6ο μήνα της νοσηλείας, με την τελευταία στη σπάνια περίπτωση που ο ασθενής δεν έχει πάρει εξιτήριο νωρίτερα (Douzenis et al., 2014). Η νοσηλεία σε ψυχιατρική κλινική διαρκεί κατά μέσο όρο 4-6 εβδομάδες και η έξοδος από το νοσοκομείο μπορεί να πραγματοποιηθεί, μόνο, όταν ο υπεύθυνος ιατρός αποφασίσει ότι δεν πληρούνται πλέον τα κριτήρια για ακούσια εισαγωγή (Δουζένης & Λυκούρας, 2008).

Θεωρητικά, ο νόμος προστατεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά στην πράξη η έλλειψη πόρων καθιστά την εφαρμογή του νόμου πλημμελή (Douzenis et al., 2014). Το ελληνικό σύστημα ψυχικής υγείας παραμένει κατακερματισμένο, μη συντονισμένο και ασταθές. Χαρακτηρίζεται από έλλειψη κοινοτικών υπηρεσιών και παρέχει περιορισμένη πρόσβαση και πληροφόρηση στους ασθενείς, στην οικογένεια και στους φροντιστές τους για τις υπάρχουσες παρεμβάσεις και υπηρεσίες, καθώς και για τη χρήση αυτών (Chondros, 2015; Loukidou et al., 2013, Stylianidis et al., 2014). Επιπλέον, το προαναφερθέν έλλειμμα στην εφαρμογή του νόμου και η επικρατούσα χρήση περιοριστικών μέτρων διατηρούνται λόγω του περιορισμένου συντονισμού μεταξύ των υπηρεσιών ψυχικής φροντίδας και των περιορισμών στην συνέχεια της φροντίδας, ιδιαίτερα στη συνέχεια της φροντίδας μεταξύ νοσοκομειακών και κοινοτικών υπηρεσιών (Stylianidis et al., 2017). Άλλοι παράγοντες που μπορούν να εξηγήσουν τα υψηλά ποσοστά ακούσιων νοσηλειών στην Ελλάδα είναι η επιβάρυνση των συγγενών και οι περιορισμένες γνώσεις για τη διαχείριση της νόσου και την πρόσβαση στις κατάλληλες υπηρεσίες (Chondros, 2015; Loukidou et al., 2013, Stylianidis et al., 2014). Επίσης, η έλλειψη επαγγελματιών ψυχικής υγείας στα νοσοκομεία, το γεγονός ότι οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας δεν έχουν εξειδικευτεί στη χρήση εναλλακτικών μέτρων, η διατήρηση του στερεοτύπου της επικινδυνότητας για τα άτομα με ψυχική νόσο, καθώς και η επικράτηση ενός πατερναλιστικού μοντέλου στην εννοιολόγηση και θεραπεία των ψυχικών διαταραχών στην Ελλάδα, εξηγούν τα υψηλά επίπεδα των ακούσιων εισαγωγών (Ploumpidis et al., 2008). Δυστυχώς, το μέτρο της ακούσιας νοσηλείας έχει καταλήξει να αποτελεί ρουτίνα και προσέγγιση πρώτης επιλογής για τους εμπλεκόμενους, γεγονός που αντικατοπτρίζει τη λανθασμένη και ανεπαρκή εφαρμογή του νόμου.

Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν υποχρεωτικές οδηγίες, οι οποίες εφαρμόζονται απ’ όλες τις δομές ψυχικής υγείας (Bilanakis et al., 2010). Σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία, όταν απαιτούνται περιοριστικά μέτρα, μπορούν να εφαρμόζονται, αν και δεν γίνεται ρητή αναφορά στο είδος των μέτρων αυτών στο σχετικό άρθρο (άρθρο 98, ν. 2071/1992). Το 2019 πραγματοποιήθηκε δημόσια διαβούλευση για μεταρρύθμιση της Ακούσιας Ψυχιατρικής Φροντίδας (08/05/2019), προτείνοντας να μην επιτρέπονται περιοριστικά μέτρα, εκτός εάν σε εξαιρετικές περιπτώσεις κρίνονται απαραίτητα για την προστασία του ασθενούς ή άλλων από επικείμενη ή εκδηλούμενη αυτοκαταστροφική ή ετεροκαταστροφική συμπεριφορά, και σε τέτοιες περιπτώσεις προβλέπεται η επιβολή μόνο των ακολούθων:

• Μηχανική συγκράτηση
• Φυσικός περιορισμός
• Απομόνωση

Επιπρόσθετα, στη χώρα μας διαπιστώνεται σημαντική έλλειψη πρωτοκόλλων και ειδικών κανόνων ασφαλείας σε πτέρυγες οξειών ψυχιατρικών εισαγωγών. Παρατηρείται ότι ένα μικρό ποσοστό των θαλάμων είναι εξοπλισμένο με τα κατάλληλα μέτρα ασφαλείας, όπως σύστημα ενδοεπικοινωνίας, συναγερμός πανικού και τηλεφωνική επέκταση έκτακτης ανάγκης. Οι πρακτικές σχετικά με τα είδη που θεωρούνται απαγορευμένα (συμπεριλαμβανομένων αλκοολούχων ποτών, φαρμάκων, ναρκωτικών, στιλό, μαχαιριών, όπλων, διαλυτών και λυγισμάτων), καθώς και με τον έλεγχο ασθενών είτε κατά την εισαγωγή είτε κατά την επιστροφή από την άδεια (τσάντα – τσέπες – σώμα – ζωντανή αναζήτηση, έλεγχος με σταθερό σημείο ή ανιχνευτή μετάλλων χειρός, αναζήτηση χώρου κρεβατιού ασθενών, αναζήτηση επισκεπτών) διαφέρουν ανά πλαίσιο (Koukia et al., 2010).

Άλλα μέτρα ασφαλείας που χρησιμοποιούνται στα ψυχιατρικά τμήματα στην Ελλάδα είναι τα ακόλουθα (Koukia et al., 2010):

• Τα μπάνια διατηρούνται κλειδωμένα όταν δεν χρησιμοποιούνται.
• Τα βύσματα αφαιρούνται από το μπάνιο.
• Πλαστικά σερβίτσια, μαχαιροπίρουνα και ποτήρια χρησιμοποιούνται έναντι μεταλλικών.
• Τα ντουλάπια καθαρισμού παραμένουν κλειδωμένα.
• Οι ασθενείς δεν έχουν πρόσβαση σε βραστό νερό για την παρασκευή ποτών.
• Τα μαχαιροπίρουνα μετρούνται μετά τη χρήση.

Ιδιαίτερα κατά την περίοδο της πανδημίας Covid-19, η ανάγκη για μεταρρυθμίσεις στο σύστημα ψυχικής υγείας είναι ζωτικής σημασίας. Σύμφωνα με τον Στυλιανίδη (2021), μια πρωτοβουλία που αποτελεί πηγή έμπνευσης προέρχεται από την ιταλική κοινότητα ψυχικής υγείας, όπως παρουσιάζεται σε σχετική διακήρυξη με τίτλο «Η φροντίδα που παρέχεται στα πλαίσια της ψυχικής υγείας ως αναγνώριση της αξίας του ατόμου και υπεράσπιση της δημοκρατίας». Ομοίως, άλλες χώρες, όπως η Ιταλία, η Σουηδία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, η Αυστραλία και ο Καναδάς, προσφέρουν εναλλακτικές λύσεις στην υποχρεωτική νοσηλεία που είναι λιγότερο περιοριστικές και επιτρέπουν στον ασθενή την επιλογή της εξωνοσοκομειακής φροντίδας (Chatzisimeonidis et al., 2021). Τέτοιες εναλλακτικές είναι ευθυγραμμισμένες με τη νομοθεσία κάθε χώρας, η οποία επιτρέπει την υποχρεωτική θεραπεία στην κοινότητα έναντι της ενδονοσοκομειακής. Απαραίτητη είναι η στροφή από το βιοϊατρικό και φαρμακολογικό μοντέλο και τη στείρα εφαρμογή θεραπευτικών πρωτοκόλλων, που αγνοούν την ανθρωπιστική διάσταση, προς ένα βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο που να προωθεί την προστασία των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων των ψυχικά ασθενών συμπολιτών μας. Η ανάγκη για τη διαμόρφωση ενός εθνικού σχεδίου, που θα χαίρει ευρείας πολιτικής συναίνεσης, είναι πιο επείγουσα από ποτέ για τον δραστικό περιορισμό του φαινομένου των αναγκαστικών νοσηλειών στην Ελλάδα, ενός φαινομένου που φαίνεται να προσβάλει τον πολιτισμό και να εκθέτει τη χώρα διεθνώς (Stylianidis, 2022). Η επίτευξη αυτού του στόχου προϋποθέτει τη συνεργασία της ψυχιατρικής κοινότητας, των οργανώσεων των οικογενειών και των ληπτών στον χώρο της ψυχικής υγείας, των αστυνομικών και δικαστικών αρχών, της τοπικής αυτοδιοίκησης, με τη δημιουργία ενός εθνικού παρατηρητηρίου για τη συνεχή τεκμηρίωση του φαινομένου των αναγκαστικών νοσηλειών και κυρίως μέσα από την πολιτική βούληση ολοκλήρωσης της ακόμη μετέωρης ψυχιατρικής μεταρρύθμισης (Stylianidis, 2022).

Βρισκόμαστε στη μέση μιας επερχόμενης πανδημίας ψυχικής υγείας, ως αποτέλεσμα του συλλογικού τραύματος του πληθυσμού (Stylianidis, 2021). Η πανδημία μάς δίνει την ευκαιρία να αλλάξουμε όχι μόνο το δημόσιο σύστημα υγείας αλλά και την ουσία της ψυχιατρικής και ψυχολογικής φροντίδας, να εξανθρωπίσουμε ένα βάρβαρο και αναποτελεσματικό σύστημα. Όπως αναφέρεται και στο άρθρο (Stylianidis, 2021), «οι ευκαιρίες πάντα κατακτούνται, ποτέ δεν χαρίζονται».

 

Τι είδους έρευνες έχουν πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα αναφορικά με τη χρήση καταναγκαστικών μέτρων στον τομέα της ψυχικής υγείας;

Για τη διερεύνηση των ακούσιων εισαγωγών στην Ελλάδα διεξήχθησαν δύο μεγάλα ερευνητικά προγράμματα: α) η Μελέτη Ακούσιων Νοσηλειών στην Ελλάδα (MANE, 2017-2020) και β) η Μελέτη Ακούσιων Νοσηλειών στην περιφέρεια της Αττικής (ΜΑΝΑ, 2011-2017). Οι μελέτες αυτές αποκαλύπτουν ότι την περασμένη δεκαετία περίπου 60% των νοσηλευόμενων ασθενών στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής (ΨΝΑ) εισήχθησαν ακούσια (MANA) (Stylianidis et al., 2017), ενώ το ποσοστό αυτό παραμένει περίπου το ίδιο για την Ελλάδα γενικότερα (MANE), όπου το 57% των νοσηλειών των ασθενών γίνεται ακούσια με εισαγγελική εντολή και συνοδών περιοριστικών μέτρων. Όπως καταδεικνύουν τα αποτελέσματα του MANA, το 69,8% των εισαγωγών κινητοποιείται από συγγενείς και το 30,2% από την αστυνομία ή απευθείας από τον εισαγγελέα. Επιπλέον, το 55% των ακούσιων νοσηλειών αποδόθηκε σε αναφερθείσα επιθετικότητα και το 34,2% σε διακοπή της φαρμακευτικής αγωγής (Stylianidis et al., 2017). Αυτά τα αίτια δεν παραπέμπουν απαραίτητα σε ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις των ίδιων των ασθενών, αλλά συχνά μπορούν να αποδοθούν στις απόψεις του άμεσου οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος, καθώς και στα κενά στη νοσοκομειακή περίθαλψη και στην έλλειψη συνεχούς φροντίδας εντός της κοινότητας (Chondros, 2015; Loukidou et al., 2013; Stylianidis et al., 2014). Αξιοσημείωτη είναι η ραγδαία αύξηση των ποσοστών ακούσιας νοσηλείας που καταγράφονται μετά το 2012. Συγκεκριμένα, τα ποσοστά διακυμάνθηκαν ως εξής: από 56,6% το 2012 σε 63,5% το 2013 και σε 74,5% το 2014 (Stylianidis et al., 2020). Πρόσφατα ευρήματα απεικονίζουν ότι επί του παρόντος το 97,2% των εισαγωγών είναι ακούσιες και γίνονται μέσω της «έκτακτης οδού», όπου οι ασθενείς προσέρχονται στο νοσοκομείο συνοδευόμενοι από περιπολικά της αστυνομίας και μόλις το 2,4% με ΕΚΑΒ (Chatzisimeonidis et al., 2021). Με μια κριτική ματιά, φαίνεται ότι η ηλικιακή ομάδα των ασθενών παίζει καθοριστικό ρόλο στο νομικό πλαίσιο της νοσηλείας, με τα νεότερα άτομα να είναι πιο πιθανό να εισαχθούν ακούσια και μέσω της «επείγουσας οδού», συγκριτικά με μεγαλύτερους σε ηλικία ασθενείς (Chatzisimeonidis et al., 2021).

Επιπλέον, ευρήματα που προέρχονται από το ερευνητικό πρόγραμμα ΜΑΝΑ (Stylianidis et al., 2017) υποστηρίζουν ότι η διάγνωση της μονοπολικής κατάθλιψης βρέθηκε να ασκεί προστατευτικό ρόλο, μειώνοντας τις πιθανότητες ακούσιας προσαγωγής. Ασθενείς που εμπίπτουν στο ψυχωτικό φάσμα ή πληρούν τα κριτήρια για ψυχικές διαταραχές οφειλόμενες σε οργανικά αίτια ή για διπολική διαταραχή τείνουν να εμφανίζουν παρόμοιες πιθανότητες να νοσηλευτούν ακουσίως, υψηλότερες όμως συγκριτικά με τους ασθενείς με διάγνωση μονοπολικής κατάθλιψης Η διαπίστωση αυτή αντικατοπτρίζει την ανικανότητα του ελληνικού συστήματος να αντιμετωπίσει σοβαρές και διαρκείς ψυχικές ασθένειες, καθιστώντας την υποχρεωτική νοσηλεία μονόδρομο. Αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό, με το ποσοστό των ακούσιων νοσηλειών στην Ελλάδα να είναι ιδιαίτερα υψηλό, καθιστώντας τους άμεσους περιορισμούς στα ανθρώπινα δικαιώματα των ασθενών εγγενείς στην ακούσια νοσηλεία. Τα προαναφερθέντα στοιχεία μπορεί να μην προέρχονται από θεσμικούς φορείς, αλλά προσφέρουν μια εικόνα των εθνικών δεδομένων σχετικά με τις ακούσιες εισαγωγές. Λόγω της κομβικής θέσης του ΨΝΑ στο ελληνικό σύστημα ψυχικής υγείας, τα δεδομένα αυτά είναι ενδεικτικά της διαδικασίας και των θεμελίων των υποχρεωτικών εισαγωγών στην Ελλάδα και, ως εκ τούτου, έχουν μεγάλη σημασία σε εθνικό επίπεδο. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19, και ειδικότερα από τον Απρίλιο του 2020 έως τον Μάρτιο του 2021, η ποσόστωση χρήσης της υποχρεωτικής ψυχιατρικής θεραπείας έχει ανέλθει στο 66,62%, παρά τις εκούσιες, που ανέρχονται στο 33,38%.

 

Γιατί συμμετάσχετε στο δίκτυο; Τι θα θέλατε να αποκομίσετε από τη συμμετοχή σας;

Εμείς, ως ελληνική ομάδα, έχουμε πολλούς λόγους συμμετοχής στο δίκτυο FOSTREN. Ένας πρώτος στόχος είναι η απόκτηση τεκμηριωμένης εμπειρίας και γνώσης σχετικά με τη χρήση καταναγκαστικών μέτρων σε άλλες χώρες-μέλη. Ένας από τους κεντρικούς στόχους της συμμετοχής μας είναι η διερεύνηση βέλτιστων πρακτικών και βιώσιμων στρατηγικών που θα διευκολύνουν μια αποτελεσματικότερη μείωση της χρήσης πρακτικών εξαναγκασμού. Η αλληλεπίδραση με άλλα κράτη-μέλη και η ανταλλαγή εμπειρογνωμοσύνης, δεδομένων, καλών πρακτικών και συνολικής γνώσης γύρω από το συγκεκριμένο πεδίο έχουν ως στόχο μια πιο ολιστική μείωση των ακούσιων νοσηλειών και της χρήσης καταναγκαστικών μέτρων ευρύτερα. Ειδικότερα, η Ελλάδα έχει να αντιμετωπίσει πολλές προκλήσεις, καθώς οι μακροχρόνιες αλλαγές στο σύστημα ψυχικής υγείας είναι υψίστης σημασίας. Ως εκ τούτου, ελπίζουμε ότι θα συμβάλουμε επαρκώς στην επίτευξη αυτών των αλλαγών, καθώς και στην ευαισθητοποίηση και αντιμετώπιση των προκλήσεων που φέρουν οι πρακτικές εξαναγκασμού. Πιστεύουμε σθεναρά ότι το FOSTREN αποτελεί ένα καινοτόμο δίκτυο που συνδέει εξειδικευμένους ερευνητές και επαγγελματίες, προερχόμενους από διάφορα υπόβαθρα της Ευρώπης, και παρέχει μια μοναδική ευκαιρία διεπιστημονικής ανταλλαγής γνώσεων.

 

Προτάσεις για περαιτέρω ευαισθητοποίηση

Κρίσιμη πτυχή για την εν τω βάθει κατανόηση του «εξαναγκασμού» στα πλαίσια της ψυχιατρικής φροντίδας, και κατ’ επέκταση των συνεπειών του στο ίδιο το άτομο, αποτελεί η εστίαση του επιστημονικού ενδιαφέροντος στις εμπειρίες των ίδιων των ατόμων που έχουν βιώσει την επιβολή καταναγκαστικών μέτρων κατά τη νοσηλεία τους. Αφηγήσεις ασθενών σχετικά με τις προαναφερθείσες εμπειρίες αποτελούν μια πλούσια πηγή πληροφοριών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την προώθηση μιας τέτοιας κατανόησης. Σύμφωνα με τον Στυλιανίδη (2018), η διερεύνηση των απόψεων των ίδιων των ασθενών για τη νομιμότητα της ακούσιας εισαγωγής, των εμπειριών τους από τη νοσηλεία και πιθανών παρεμβάσεων για τη μείωση των συνεπειών αυτής αποκάλυψε ότι οι πρωτοβουλίες ευαισθητοποίησης, η επαρκής εκπαίδευση όλων των εμπλεκομένων, η ένταξη της ψυχοθεραπείας στο θεραπευτικό σχέδιο, η δημιουργία ενός θεραπευτικού περιβάλλοντος και οι λιγότερο καταναγκαστικές εναλλακτικές λύσεις στην οξεία ψυχιατρική φροντίδα αποτελούσαν προτάσεις των ίδιων των ληπτών για τη μείωση του εξαναγκασμού. Η ενεργός συμμετοχή των ασθενών και των οικογενειών τους στη λήψη αποφάσεων θα μπορούσε επίσης να συμβάλει, όπως και η έγκαιρη παρέμβαση σε καταστάσεις κρίσης, καθώς και η προώθηση της κοινοτικής ψυχοκοινωνικής υγειονομικής περίθαλψης, αφού η διασφάλιση της συνέχειας της φροντίδας στην κοινότητα μετά την έξοδο από το νοσοκομείο είναι ζωτικής σημασίας. Οι κοινοτικές πρακτικές στα πλαίσια της ψυχικής υγείας που εφαρμόζονται στην Ελλάδα αναπτύχθηκαν ως μέρος της διαδικασίας της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Τα ακόλουθα είναι μερικά παραδείγματα που χρησιμοποιούνται είτε συμπληρωματικά είτε ως εναλλακτικές πρακτικές των κλασικών παρεμβάσεων και μπορούν να συμβάλουν στη μείωση του καταναγκασμού:

• Οι κατ’ οίκον παρεμβάσεις ή αλλιώς Ενεργητικής Κοινοτικής Θεραπείας (Assertive Commutity Treatment – ACT) που εφαρμόζονται στο Κέντρο Ημέρας ΕΠΑΨΥ «Franco Basaglia», στον 5ο Τομέα Ψυχικής Υγείας (ΤΟΨΥ) Αθηνών, είναι ένα πρόγραμμα εντατικής παρέμβασης στην κοινότητα που απευθύνεται σε άτομα με σοβαρές ψυχικές παθήσεις (συνήθως σχιζοφρένεια ή ψυχωσικές διαταραχές (Krokidas et al., 2016). Το πρόγραμμα μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα αποτελεσματικό αναφορικά με την πρόληψη επαναλαμβανόμενων νοσηλειών, μειώνοντας όχι μόνο το κόστος αλλά και τις ψυχικές και συναισθηματικές επιπτώσεις των νοσηλειών. Συγκριτικά με άλλες ενδονοσοκομειακές πρακτικές, που εστιάζουν σε ένα πιο βιοϊατρικό και φαρμακολογικό μοντέλο, το μοντέλο ACT θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πιο ενεργητικό και προσανατολισμένο στον ασθενή, προσπαθώντας να ενθαρρύνει τους λήπτες να συνεχίσουν τη θεραπεία τους, για την επίτευξη σταθερότητας κατά τη θεραπευτική αντιμετώπιση και συνέχεια στη λήψη υπηρεσιών (Stanhope and Matejkowski 2010, Phillips et al. 2001).
• Κινητές Μονάδες Ψυχικής Υγείας: Κύριος στόχος αυτών των μονάδων είναι η καταγραφή των αναγκών των ασθενών και η παροχή έγκαιρης διάγνωσης και παρέμβασης. Προσφέρουν όχι μόνο ψυχολογική υποστήριξη, συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία σε ενήλικες, παιδιά και νέους, αλλά και προγραμματισμό και κατ’ οίκον παρεμβάσεων (Stylianidis et al., 2016). Η δράση αυτή προωθεί την εκπαίδευση των εθελοντών και τη συνεργασία με τις τοπικές αρχές. Βασικές αρχές είναι η αποϊδρυματοποίηση/αποασυλοποίηση, η μεταφορά της ψυχιατρικής φροντίδας των νοσοκομείων στις κοινότητες και η υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στην Ελλάδα υπάρχουν Κινητές Μονάδες Ψυχικής Υγείας που λειτουργούν σε πολλές πόλεις της ηπειρωτικής χώρας και προσφέρουν υπηρεσίες ψυχικής υγείας σε νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου.
• Η εφαρμογή του Ανοιχτού Διαλόγου στις κοινοτικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας (Συμβούλιο της Ευρώπης, 2021) εξασφαλίζει την παροχή υπηρεσιών κυρίως σε εξωτερικούς ασθενείς. Αυτή η πρακτική είναι χρήσιμη ως εναλλακτική της νοσηλείας, καθώς η θεραπεία πραγματοποιείται σε μέρος οικείο για τον ασθενή (συνήθως στο σπίτι του), με την ταυτόχρονη συμμετοχή του δικτύου του ασθενούς και τουλάχιστον δύο θεραπευτών. Όλες οι φωνές είναι ίσες και ακούγονται με σεβασμό. Η εφαρμογή του Ανοιχτού Διαλόγου επιτρέπει τη μείωση των νοσηλειών και του κόστους περίθαλψης, καθώς και ουσιαστική βελτίωση των ποσοστών ανάρρωσης. Τα παραπάνω πραγματοποιούνται μέσω του αποτελεσματικού συντονισμού των υφιστάμενων υπηρεσιών, της προώθησης και διάδοσης της διαθεσιμότητας και της συχνότητας χρήσης των υπηρεσιών και κινητοποίησης των κοινοτικών πόρων. Πιλοτική εφαρμογή του Ανοιχτού Διαλόγου πραγματοποιείται από το 2018, από διεπιστημονική ομάδα επαγγελματιών ψυχικής υγείας, στο Κέντρο Ημέρας ΕΠΑΨΥ «Franco Basaglia» (Skourteli et al., 2019; Skourteli et al., 2021; Stylianidis, 2019).
• Άλλες ενέργειες που μπορούν να ενισχύσουν τις κοινοτικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας είναι η δημιουργία 24ωρων κέντρων παρέμβασης στην κρίση, όπως και η δημιουργία μονάδων έγκαιρης παρέμβασης στην ψύχωση, που μπορούν να ενισχύσουν τους πόρους της τοπικής κοινότητας, με στόχο την πρόληψη υποτροπής και των ακούσιων νοσηλειών (Sashidharan & Saraceno, 2017).
• Περαιτέρω πρακτικές που μπορούν να υιοθετηθούν με στόχο τη μείωση των ακούσιων νοσηλειών και της χρήσης μέτρων καταναγκασμού είναι οι ακόλουθες:
  • Καλύτερη λειτουργία των μονάδων επειγόντων ψυχιατρικών περιστατικών και εφαρμογή του κανόνα για 48ωρη νοσηλεία για παρακολούθηση, προκειμένου να επανεκτιμηθεί η αρχική εισήγηση για ακούσια εισαγωγή.
  • Επιτακτική ανάγκη εκπαίδευσης επαγγελματιών ψυχικής υγείας σε τεχνικές αποκλιμάκωσης σε ασθενείς που εκδηλώνουν αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές. Θα πρέπει επίσης να είναι ενήμεροι αναφορικά με τις ιατρικές επιπλοκές που έπονται της εφαρμογής καταναγκαστικών μέτρων, καθώς και να διασφαλίζουν την ασφάλεια και την αξιοπρέπεια των ασθενών (Alevizopoulos et al., 2017).
  • Δημιουργία 2-3 πιλοτικών τομέων με πλήρη λειτουργία υπηρεσιών υπό συνεχή εξωτερική αξιολόγηση, εκπαίδευση επαγγελματιών και επιστημονικό έλεγχο της εγκυρότητας των πρακτικών, σε δοκιμαστική περίοδο 3 ετών.
  • Επικαιροποιημένη και ακριβέστερη εφαρμογή του νέου νομοθετικού πλαισίου για τις ακούσιες νοσηλεύσεις.
  • Η αστυνομία, η οποία είναι ο πρώτος ανταποκριτής στην εισαγγελική εντολή, θα πρέπει να είναι κατάλληλα καταρτισμένη από επαγγελματίες ψυχικής υγείας (Chatzisimeonidis et al., 2021).
  • Επιτακτική είναι η ανάγκη για δημιουργία ψυχιατρικών μονάδων ΕΚΑΒ, προκειμένου να μετατοπιστεί το κέντρο βάρους από την καταστολή στη φροντίδα και την προώθηση των δικαιωμάτων των ψυχικά πασχόντων.
  • Πάνω απ’ όλα, το ελληνικό σύστημα ψυχικής υγείας πρέπει να τροποποιηθεί, ώστε να περιλαμβάνει πιο ανθρωπιστικές προσεγγίσεις, οι οποίες θα είναι περιεκτικές, θα βασίζονται στην κοινότητα και θα εστιάζουν στον ίδιο τον ασθενή.

 

Τα πρώτα βήματα του FOSTREN στην Ελλάδα

1. Ενημέρωση όλων των υπηρεσιών ψυχικής υγείας πρωτοβάθμιας φροντίδας της Ελλάδας σχετικά με το έργο και τους στόχους του και τρόπους με τους οποίους αυτές μπορούν να συμβάλουν στην τροφοδότηση του δικτύου με σχετικό υλικό και τη διάδοση αυτού και του υλικού του FOSTREN.
2. Δημιουργία του παρόντος ελληνικού FOSTREN Blog, που διατίθεται και στα αγγλικά: https://fostren.eu/blogs/
3. Δημιουργία και χρήση κοινωνικών δικτύων για την ευαισθητοποίηση του ευρύτερου κοινού σε σχέση με το θέμα και επικοινωνία των στόχων και των δράσεων του δικτύου FOSTREN στην Ελλάδα. Μπορείτε να ενημερωθείτε και να επικοινωνήσετε μαζί μας μέσω:
   1. Email: fostren.gr@gmail.com
   2. Facebook: Fostren-Greece: Fostering and Strengthening Approaches
   3. Twitter: @fostren

 

 

 

Βιβλιογραφία

Alevizopoulos, G., Bozikas, V., & Touloumis, C. (2017). Restraints in Greek mental health services: Ethics, practice and costs. Psychiatriki, 28(4), 306-313.

Bilanakis, N., Kalampokis, G., Christou, K., & Peritogiannis, V. (2010). Use of coercive physical measures in a psychiatric ward of a general hospital in Greece. International Journal of Social Psychiatry, 56(4), 402-411.

Bowers, L., Douzenis, A., Galeazzi, G. M., Forghieri, M., Tsopelas, C., Simpson, A., & Allan, T. (2005). Disruptive and dangerous behaviour by patients on acute psychiatric wards in three European centres. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 40(10), 822-828.

Chatzisimeonidis, S., Stylianidis, S., Tzeferakos, G., & Giannoulis, G. (2021). Insights into involuntary hospital admission procedures for psychiatric patients: A 3-year retrospective analysis of police records. International Journal of Law and Psychiatry, 78, 101732.

Chondros, P. (2015). The contribution of NGOs in the empowerment of users and family members in Greece: Actions and problems. InM. Economou, A. Javed, M. Madianos, & L. E. Peppou (Eds.), Psychosis: Patient and family. International and Greek examples of psychiatric rehabilitation (pp. 36-39). Athens: Hellenic Branch of the World Association for Psychiatric Rehabilitation.

Council of Europe (2021). Draft Compendium report: Good practices in the Council of Europe to promote Voluntary Measures in Mental Health Services. Accessed online on the 12^th of July 2021, at https://www.coe.int/en/web/bioethics/community-based-initiatives

Douzenis, A., Tsopelas, C., & Lykouras, L. (2014). Mental health law in Greece. International Psychiatry, 11(1), 11-12.

Douzenis, A., Michopoulos, I., Economou, M., Rizos, E., Christodoulou, C., & Lykouras, L. (2012). Involuntary admission in Greece: A prospective national study of police involvement and client characteristics affecting emergency assessment. International Journal of Social Psychiatry, 58(2), 172-177.

Douzenis, A. & Lykouras, L. (eds) (2008) Forensic Psychiatry [in Greek]. Paschalides Publications

Drakonakis, N., Stylianidis, S., Peppou, L. E., Douzenis, A., Nikolaidi, S., Tzavara, C., … & Barbato, A. (2021). Outcome of Voluntary vs Involuntary Admissions in Greece over 2 years after Discharge: A Cohort Study in the Psychiatric Hospital of Attica “Dafni”. Community Mental Health Journal, 1-12.

Economou, M., Richardson, C., Gramandani, C., Stalikas, A., & Stefanis, C. (2009). Knowledge about schizophrenia and attitudes towards people with schizophrenia in Greece. International Journal of Social Psychiatry, 55(4), 361-371.

Karastergiou, A., Mastrogianni, A., Georgiadou, E., Kotrotsios, S., & Mauratziotou, K. (2005). The reform of the Greek mental health services. Journal of mental health, 14(2), 197-203.

Koukia, E., Giannouli, E., Gonis, N., & Douzenis, A. (2010). Security rules and banned items in psychiatric acute admission wards in Athens, Greece. International journal of mental health nursing, 19(6), 428-436.

Krokidas, A., Varvaressou, X., & Stylianidis, S. (2016). Assertive Community Treatment: Home Intervention for People with Severe and Enduring Mental Health Problems: Designing the Greek Model. In Social and Community Psychiatry (pp. 249-275). Springer, Cham.

Νόμος 4256/2014, άρθρο 2, παρ. 5α, Τουριστικά πλοία και άλλες διατάξεις, Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας (ΦΕΚ 92/Α’/14-4-2014).

Phillips, S. D., Burns, B. J., Edgar, E. R., Mueser, K. T., Linkins, K. W., Rosenheck, R. A., … & McDonel Herr, E. C. (2001). Moving assertive community treatment into standard practice. Psychiatric services, 52(6), 771-779.

Ploumpidis, D., Garanis-Papadatos, T., & Economou, M. (2008). Deinstitutionalization in Greece: Ethical problems. Psychiatriki.

Sashidharan SP, Saraceno B. Is psychiatry becoming more coercive? BMJ. 2017 Jun 22;357:j2904. doi: 10.1136/bmj.j2904. PMID: 28642351.

Skourteli, M., Stylianidis, S. & Issari, P. (2019). The Open Dialogue pilot project in a Day center in Athens: a tool of health democracy within mental health reform in Greece. WAPR Bulletin No. 43, pp.7-15.

Skourteli, M., Dimou, L., Stylianidis, S. & Issari, P. (2021). The Open Dialogue pilot project in a Day centre in Athens: the role of mental health professionals in democratising mental health care. WAPR Bulletin Νο 46: 43-51.

Stanhope, V., & Matejkowski, J. (2010). Understanding the role of individual consumer-provider relationships within assertive community treatment. Community mental health journal, 46(4), 309-318.

Stylianidis, S. (2019). Soins communautaires et pratiques en réseau pour des usagers psychotiques: le cas de l’« Open dialogue» dans le cadre d’un centre de jour à Athènes. Revue de Psychothérapie Psychanalytique de Grouppe, 73 (2019), p. 77-89

Stylianidis, S. (2021, July 28). Italian manifesto on mental health in the midle of a pandemic- Italians colleagues dare, what about us?. iEidiseis.gr. https://www.ieidiseis.gr/opinions/103556/stelios-stylianidis-italiko-manifesto-gia-tin-psyxiki-ygeia-en-meso-pandimias-oi-italoi-synadelfoi-tolmoyn-emeis

Stylianidis, S., Chondros, P., & Lavdas, M. (2014). Critical approach of an empowerment and recovery process: A case study from Greece. In C. Soldatos, P. Ruiz, D. Dikeos, & M. Riba (Eds.), Pluralism in psychiatry: I. Diverse approaches and converging goals (pp. 229-236). Bologna: Medimond.

Stylianidis, S., Pantelidou, S., Poulios, A., Lavdas, M., & Lamnidis, N. (2016). Mobile Mental Health Units on the islands: The experience of cyclades. In Social and community psychiatry (pp. 167-191). Springer, Cham.

Stylianidis, S., Georgaka, E., Samakouri, M., Arvaniti, K., & Peppou, L. (2020, October 29 – November 1). Putting involuntary hospitalizations at the forefront: Presentation of the research program “Study of involuntary hospitalisation in Greece (M.A.N.E.)” [Conference Presentation]. Hellenic Psychiatric Association (Ε.Ψ.Ε.) 2020 28th Panhellenic Psychiatric Convention, Online Conference.

Stylianidis, S., Peppou, L. E., Drakonakis, N., Douzenis, A., Panagou, A., Tsikou, K., … & Saraceno, B. (2017). Mental health care in Athens: are compulsory admissions in Greece a one-way road?. International journal of law and psychiatry, 52, 28-34.

Stylianidis, S., Peppou, L. E., Drakonakis, N., Iatropoulou, G., Nikolaidi, S., Tsikou, K., & Souliotis, K. (2018). Patients’ views and experiences of involuntary hospitalization in Greece: a focus group study. International Journal of Culture and Mental Health, 11(4), 425-436.

Loukidou, E., Mastroyiannakis, A., Power, T., Craig, T., Thornicroft, G., & Bouras, N. (2013). Greek mental health reform: Views and perceptions of professionals and service users. Psychiatriki, 24, 37-44.